Өнөөдөр (2025.02.19) Засгийн газрын ээлжит хуралдаан болж өнгөрлөө. Ээлжит хуралдаанаас гаргасан шийдвэрийг Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн сайд Ц.Туваан танилцуулж, сэтгүүлчдийн асуултад хариуллаа.
Тэрээр “Монгол Улсын Засгийн газрын хуралдаанаар Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн яамны эрхлэх асуудлын хүрээнд гурван асуудал яригдлаа. Энэ асуудлын талаар мэдээлэл хүргэж байна. Эхний асуудал нь Эрдэнэс Монгол нэгдлийн харьяанд байдаг "Монголросцветмет" компанийн нэрийг орчин үеийн уул уурхайн салбарын тэр дундаа чухал ашигт малтмалын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулах болгож, нэр болон үйл ажиллагааны чиглэлийг өөрчлөх асуудал шийдэгдлээ. Тэгэхээр “Монголросцветмет” ТӨҮГ-ын нэрийг “Монголиан критикал минералс майнинг” болгон өөрчиллөө. Үүн дээр тодруулж хэлэхэд сүүлийн үед уул уурхайн чиглэлийн томоохон дэлхийн үзэсгэлэн, худалдаанууд, мөн уул уурхайн салбарыг тэргүүлэх чиглэлээ болгодог орнуудын хувьд яамны түвшинд уулзалт хийхэд нийт асуудлуудын 60 гаруй хувь нь критикал минерал гэдэг сэдвээр яригддаг болсон. Тэгэхээр энэ чиг хөгжлийн алхаатай хөл нийлүүлэх үндсэн дээр энэ шийдвэрийг гаргаж байгаа гэж ойлгож болно. Манай яамны хувьд критикал минералын чиглэлээр хэлтэс, мөн ашигт малтмал газрын тосны газартаа энэ чиглэлийн хэлтэстээ мөн миний бие газрын ховор элементийн чиглэлээр зөвлөх авч ажиллуулж байгаа. Төрийн бодлогын хүрээнд энэ асуудлыг мөн ярина.
Бусад улс орнуудад газрын ховор элементийн асуудал бол орчин үеийн геополитикийн болон эрчим хүчний шилжилтийн маш чухал асуудал болоод байгаа. Бодлогын маш чухал түвшинд ирж байгаа гэдгийг хэлье. Эрчим хүчний шилжилт, ногоон шилжилт явж байгаа, дижитал тоног төхөөрөмжийн маш хурдацтай хөгжлийг гүйцэх чухал ашигт малтмалын олборлолт, борлуулалт, үйлдвэрлэлийн чиглэл түүн дотор ордог газрын ховор элементүүдийн асуудал маш чухал болсон. Тиймээс өнөөдрийн гарсан энэ шийдвэр цаг үеэ олсон.
Монгол Улсын хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгох, сонгон шалгаруулалтын асуудал дээр Засгийн газар дээр танилцуулга орж байгаа. 2024 оны дөрөвдүгээр сараас хойш Монгол Улс хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олгоогүй явж ирсэн. Энэ асуудал бол манай хувийн хэвшлийн аж ахуйн нэгжүүд мөн гаднын хөрөнгө оруулагч компаниуд болон гаднын уул уурхайн чиглэлийн үзэсгэлэн дээр томоор яригддаг асуудал байгаа. Монгол Улс өнөөдөр 2700 орчим ашиглалтын болон хайгуулын лицензтэй. Түүний 900 гаруй нь хайгуулынх байдаг. Олон улсын практикт хайгуулын лиценз нь ашиглалтын лицензээсээ 5-6 дахин олон байж хайгуулын үйл ажиллагаа явагдаж байж явагдсан талбай дээр илэрсэн ашигт малтмал дээр орд үүсгэх, бий болгох гэдэг ийм харьцаатай явдаг. Тэгэхээр манайд энэ харьцаа урвуу хамааралтай болсон.
Алтны олборлолттой холбоотой асуудал өнөөдөр засгийн газрын хуралдаанд танилцуулгаар орлоо. 2024 улсын төсөв дээр 20 тонн алт олборлож, үүний орлогоос улсын төсөвт бүрдэх орлогыг тушаана гэсэн зорилт тавьсан. 2024 оны дүнгээр улсын хэмжээнд 16.5 тонн буюу 3.5 тонн алт бага олборлосон дүнтэй дууссан. Сүүлийн үед дэлхийн зэх зээлд алтны ханш түүхэн дээд үнэд хүрч байгаа 2900 ам.долларыг нэг унц алт давж байгаа. Энэ бол ойролцоогоор нэг грамм алт 330 гаруй мянган төгрөгтэй тэнцэж байгаа буюу нэг кг алт 90 гаруй сая ам.доллартой тэнцэх үнэд хүрчхээд байгаа. Тэгэхээр Монгол Улсын валютын нөөцийг нэмэгдүүлэх, улсын төсөвт төвлөрүүлэх орлогыг нэмэгдүүлэх мөн Монгол Улс төв банкандаа алтны тодорхой нөөцтэй байх. Мөн нүүрсний экспорт, нүүрсний үнийн уналттай холбоотой улсын төсвийн бүрдүүлэлт багасаж байгаа зэрэг шалтгаанууд дээр алтны олборлолтыг яах вэ гэдэг тал дээр засгийн газар дээр хэлэлцлээ. Тодорхой үүрэг чиглэлийг засгийн газрын хуралдаанаас салбарын сайд надад өгсөн. Тэгэхээр энэ асуудлыг нэмж судалгааг хийгээд, эргэж засгийн газрын хуралдаанд танилцуулж шийдвэр болгоно. Тодорхой УИХ-аар гаргуулах шийдвэр ч байвал энэ асуудлыг мөн УИХ-д танилцуулна гэсэн шийдвэрүүд засгийн газрын хуралдаанаас гарлаа.” гэв.
АҮЭБ-ийн сайд Ц.Туваан сэтгүүлчдийн асуултад хариуллаа. Тэрээр “Сонгон шалгаруулалтын хайгуулын лицензийг өргөн хэмжээнд олгож байсан үе байгаа. Жишээлбэл 1997-2024 оны хооронд нийтдээ 14.299 тусгай зөвшөөрлийг хайгуул байдлаар олгож ашиглалтын 2518 хүртэлх тусгай зөвшөөрөл олгож ирсэн тоо баримт байгаа. Ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийн тоо гэхэд 2006 онд батлагдсан ашигт малтмалын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгаас хойш тав дахин, газар нутагт эзлэх хэмжээний хувьд 9.6 дахин, талбайн хэмжээ 13.4 дахин өндөр хувиар буурч ирсэн үзүүлэлттэй байгаа. Эрдэс баялгийн, уул уурхайн салбарын “А” үсэг нь геологи хайгуул байдаг. Геологи хайгуулыг өргөн цар хүрээтэй хийж байж тухайн улс орон газрынхаа хэвлийдээ ямар төрлийн баялгийг хэдий хэмжээтэй байгаагаа мэдэж авдаг. Тухай цаг үедээ тааруулаад олборлолт, ашиглалт, үйлдвэрлэлийн асуудлаа тааруулаад хийгээд явдаг. Жишээлбэл өнөөдөр алтны үнэ өндөр болсон цаг үед бид нар тухайн үедээ алтны үнэ бага байхад ашиглаагүй ядуу бага агуулгатай ордуудаа өнөөдөр ашиглахад эдийн засгийн хувьд ач холбогдолтой болж байх жишээтэй. Тэгэхээр энэ үед геологийн салбарын буюу хайгуулын лиценз олголт бол улс орны ялангуяа уул уурхайн салбарт бол маш том шийдвэр болдог.
Нүүрсний экспортын хэмжээ бодит гаргалтын хэмжээгээр нэг сарын гүйцэтгэлээр өнгөрсөн оноос давсан. Монгол Улсад уул уурхайн биржийн тухай хууль хэрэгжээд явдаг. Уул уурхайн биржээр борлогдсон нүүрсийг бид нар хил нөхцөлөөр хүргэж өгөх экспортлох хэмжээ хэвэндээ байгаа. Сүүлийн үед дэлхийн зах зээлд байгаа нүүрсний үнийн уналтаас болоод нүүрсний төрлөөс хамаараад 20-30 хувиар үнэ унаад явж байгаа. Нүүрсний борлуулалтаас бүрдэх улсын төсвөө 10 жилийн дунджаар буюу энэ жил 105 ам.доллароор тусгаад явсан. Тэгэхээр энэ нүүрсний үнийн уналтаас болоод улсын төсвийн бүрдүүлэлт цаашдаа эрсдэлд орж болзошгүй асуудлууд үүсэж байгаа. Сая хоёр улсын ерөнхий сайдын БНХАУ-д хийсэн уулзалтын үеэр хоёр улсын нүүрсний экспорт, импортын хэмжээг 100 сая тонноос буулгахгүй байх тал дээр ярьж байгаа. Мэдээж бид нар улсын төсөв дээрээ тоо тавьчихсан. Үнэ унаад ирэхээр их хэмжээний буюу илүү их хэмжээний нүүрсийг борлуулж байж төлөвлөсөн хэмжээндээ хүрнэ.
Алтны асуудал ярьж байгаа ч нэг талдаа нүүрсний гадаад үнэ унаж байгаа нь Монгол Улсын засгийн газар экспортоос хамаарахгүй унаж байгаа асуудал дээр бид бусад төрлийн үнэ өндөр байгаа металлуудаараа нөхөх боломж байгаа.” гэлээ.
Д.НАМУУНЦЭЦЭГ
