УИХ-ын гишүүн Б.Уянга Чухал ашигт малтмалын талаар төрөөс баримтлах бодлого, хуулийн төсөл дээр ажиллаж байна. Энэ талаар Mining Insight-ийн Н.Ариунтуяа ярилцлаа.
ЭРДЭС БАЯЛГИЙН САЛБАРТ МАШ ОЛОН ОЙЛГОЛТ ШИНЭЭР БИЙ БОЛСОН БАЙХАД ХУУЛЬ ЭРХЗҮЙН ОРЧИНДОО ОРУУЛААГҮЙ НЬ БОДЛОГЫН АЛДАА
УИХ-ын Намрын чуулганаар Ашигт малтмалын тухай хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийг өргөн барих тухай яригдаж байна. Дэд сайд байхдаа хуулийн шинэчилсэн найруулга дээр нэлээд өргөн хүрээнд суурь судалгаа хийн ажиллаж байсны хувьд шинэчилсэн найруулга нэмэлт өөрчлөлт болж хувирч байгаа дээр ямар байр суурьтай байна вэ?
Аливаа хууль гэдэг амьд байх ёстой юм байна. Цаг үеийнхээ нөхцөл байдалтай уялдан шинэчлэгдэн сайжирч, хэрэггүй болсон зүйл заалт нь хасагдан өөрчлөгдөж байх ёстой амьд зүйл юм байна гэдгийг сүүлийн жилүүдэд нэлээд сайн ойлгож байна.
Аж үйлдвэр, эрдэс баялгийн яам дээр Г.Ёндон сайдын үед Ашигт малтмалын тухай хуулийг сайжруулж, цаг үетэйгээ хөл нийлүүлэх ёстой юм байна гээд, 2021 онд Ажлын хэсэг байгуулан, нэлээд өргөн хүрээтэйгээр ажиллаад эхэлсэн байсан. Дараа нь Ж.Ганбаатар сайдын үед хуулийн төслөө үндсэндээ боочихсон байсан. Хуулийн 50-иас дээш хувь өөрчлөгдөхөөр байсан тул шинэчилсэн найруулга гэж явж байсан.
Одоо бол нэн шаардлагатай зүйлсээ өөрчлөөд, нэмэлт өөрчлөлт оруулахаар АҮЭБЯ дээр Г.Дамдинням сайд Ажлын хэсэг байгуулаад ажиллаж байна. УИХ дээр мөн Н.Наранбаатар гишүүний ахалсан Ажлын хэсэг Ашигт малтмалын тухай хуулийн сайжруулалт дээр юу хийх вэ гэдэг чиглэлд ажиллаж байгаа. Нэмэлт өөрчлөлт, шинэчилсэн найруулга аль нь ч бай, 2006 оноос хойш концепцийн хувьд салбарт маш олон ойлголт шинээр бий болоод байхад тэрийг хууль эрхзүйн орчиндоо оруулаагүй байгаа нь асуудал, бас алдаа. Тиймээс бид сайжруулах ёстой. Засгийн газраас орж ирэх төслийг хүлээж байна.
Шинэчилсэн найруулгатай холбоотой хийгдсэн суурь судалгаанаас онцлох ямар чухал дүгнэлтүүд гарч байсныг хуваалцахгүй юу? Мөн нэгэнт нэмэлт өөрчлөлт өргөн баригдах тохиолдолд уул уурхайн салбарт эн тэргүүнд зохицуулах шаардлагатай тулгамдсан асуудал нь юу вэ?
Сууриас нь аваад үзвэл, геологийн суурь судалгааг Үндэсний геологийн алба буюу хэрэгжүүлэгч агентлаг Монгол Улсын төсвөөр дагнан хийдэг. Улсын төсвөөрөө геологийн суурь судалгааг хийдэг энэ агуулга бүх улсад байдаг жишиг. Газрын хэвлийгээ судалж, хаанаа шингэн ус, хаанаа хатуу ашигт малтмал байна вэ гэсэн тооцоолол, судалгаа хийдэг энэ хандлага дээр жаахан либералчлал ороосой гэсэн бодол байна. Энэ нь шаардлагатай тохиолдолд төр хувийн хэвшлийн түншлэлээр газрын хэвлийн судалгааг хийвэл яасан юм гэсэн санаа. Жишээ нь хайгуулын тусгай зөвшөөрөл эзэмшигчид газрын доорх усны мэдээлэл гэх мэт ашигт малтмалтай дам мэдээлэл цуглуулсан тохиолдолд түүнийгээ Үндэсний геологийн албатай хуваалцдаг байх гэх мэт хамтын ажиллагааг суурь судалгаанд оруулмаар байгаа.
Хоёрт, одоогийн байдлаар хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олголт төрийн байгууллагын мэргэжилтнүүдийн энэ талбайд ашигт малтмалын хайгуул хийвэл зүйтэй гэсэн тооцоолол дээр үндэслэн, тендер зарлагдсанаар олгогдож байгаа. Талбайн сонголт хэр зөв хийгдсэнээс шалтгаалж, ашигт малтмалын орд нээгдэх үйл явц өрнөдөг. Төрийн байгууллагынхан талбайн сонголт болон тендер зарлаж, тусгай зөвшөөрөл олгох үйл явц дээр цаг их алддаг. Энэ хугацааг богиносгосон зохицуулалт оруулж ирээсэй.
Мөн тусгай зөвшөөрөл олгох хамгийн зөв шийдэл нь өргөдлөөр олгох зарчим. Энэ нь хуулийн нэмэлт өөрчлөлт байдлаар ороод ирвэл салбартаа их хэрэгтэй байна.
Хайгуулын үе шатнаас дэвшээд ашиглах боллоо гэхэд өөр бусад олон хуулийн хүрээнд хэрэгжих хэрэгтэй болдог. Байгаль орчныг хамгаалах хуулиуд, Усны тухай хууль, Газрын тухай хууль, Татварын багц хуулиуд гээд маш олон хууль байна. Тэдгээр хуулиудын хүрээнд нэлээд хийдэл байдаг. Тэр талаасаа их сайн харж, нэмэлт өөрчлөлтөөр оруулах хэрэгтэй санагддаг.
Дараа нь ашигт малтмалыг олборлохоос эхлээд тээвэрлээд, худалдаалах үйл явцын зохицуулалтад бас сайжруулалт шаардлагатай байгаа. Тухайн ашигт малтмалын ордоос баяжуулсан бүтээгдэхүүн гаргах уу, түүхийгээр нь олборлосон хэлбэрээрээ экспорт, худалдаанд нэвтрэх үү? Эсвэл бүр боловсруулаад, “Эрдэнэт үйлдвэр” дээр яригдаж байгаа шиг цэвэр зэс худалдаалах юм уу. Баяжуулаад боловсруулах тусмаа бид илүү үнээр бүтээгдэхүүнээ худалдаалах тул тэр хэрээр өндөр татвар төлнө, энэ нь Монгол Улсад ашигтай тул боловсруулах, баяжуулах салбарт үйл ажиллагаа эрхэлж байгаа аж ахуйн нэгжүүдээ дэмжсэн бодлого хэрэгтэй байгаа.
Эцэст нь уул уурхайн төсөл хэрэгжээд дуусахад хаалт нь хэр хийгдэх вэ гэсэн хариуцлагыг тусгаад өгвөл манай Ашигт малтмалын тухай хууль нэг хэсэгтээ гайгүй явчих байх.
Таны хувьд өнгөрсөн хавар хэвлэлийн хурал зарлаж, 2006 оноос бий болсон стратегийн орд гэх алдаатай ойлголтыг засаж, уул уурхайн бүх төслөөс борлуулалтын орлогын тодорхой хувиар хураамж авч, Үндэсний баялгийн санд хуримтлал бий болгох хуулийн төсөл санаачилж өргөн барихаа мэдэгдсэн. Энэ санаачилгын хувь заяа юу болсон бэ? Ингэж асуухын учир нь тухайн үед хэлж байсан энэ концепц өдгөө Баялгийн татвар гэсэн агуулгаар нэлээд өргөжин тэлж, Салбарын сайд, Ерөнхий сайд төдийгүй уул уурхайн салбарынхан ч ийм чиглэлд явах нь зүйтэй гэсэн байр суурьт санал нэгдэж байх шиг?
Бид E-Mongolia руу ороод, Хуримтлалын санд ямар төслүүдээс хэчнээн төгрөг хуримтлагдсан, тэр нь иргэн бүрийн боловсрол, эрүүл, орон сууцны санхүүжилтэд зарцуулж болохуйц ямар үнийн дүнийн хэмжээтэйг харж болж байгаа. Энэ нь 2007 оны УИХ-ын тогтоолоор стратегийн ордод хамруулсан 16 ордод л хамаатай. Тухайн үедээ нөөцийн хэмжээ их гэдгээр нь стратегийн ордод авсан дүр зураг харагддаг. Энэ нь онолын хувьд салбарт түгээмэл биш асуудал.
Тиймээс газрын хэвлий хөндөж л байгаа бол Үндэсний баялгийн сандаа мөнгө хуримтлуулдаг байх концепцийг ярьсан. Том хэмжээний ашигт малтмалын ордыг нээх нь хайгуул хийж байгаа хүмүүсийн ур ухаан шингэсэн асуудал. Зарим индикаторыг мэдэхгүй тохиолдолд тэндээс ашигт малтмалын орд бий болгож чадахгүй нөхцөл байдал манай салбарт байдаг. Тиймээс аливаа ордыг нээгээд, ашиглалаа гэхэд хэмжээний хувьд жижиг ч бай, том ч бай бүгд л газрын хэвлийн баялгийн үр өгөөжийг ард иргэддээ хүртээхийг хүснэ гэж бодож байгаа.
Үүний тулд эн тэргүүнд хийх зүйл бол стратегийн орд гэсэн ойлголтыг засах шаардлагатай. Бүрмөсөн арилгая гэхээр жишээ нь “Оюутолгой” дээр Хөрөнгө оруулалтын гэрээ нэгэнт байгуулчихсан. Иймээс ямар тохиолдолд стратегийн орд гэж үзэх вэ гэдэг тодорхойлолтоо зөв болгох ёстой юм байна гэж үзсэн.
Уул уурхай манай улсын эдийн засгийн гол тоглогч, энэ нь нэлээд олон жил үргэлжлэх нь тодорхой. Энэ тохиолдолд Монгол Улсад хэрэгжиж байгаа уул уурхайн бүх л төслүүдээсээ Хуримтлалын сандаа хэдий хэмжээний мөнгийг, ямар тохиолдолд авах вэ? Өндөр технологид шаардлагатай чухал ашигт малтмалыг Монгол Улс цаашид дэмжих юм уу, дэмжихгүй юм уу гэдэг нь ороод, цаашлаад бүх л төслөөсөө Хуримтлалын сан бүрддэг болчихвол ямар ч логикоор, яаж ч тооцоо хийсэн хэдхэн ордтой холбоотой хуримтлал байх уу, эсвэл том жижиг гэхгүй бүх ордод хамааралтай байдлаар Баялгийн сангийн татвар гээд явах нь илүү тогтвортой сонголт юм.
Үүнтэй холбоотой бас нэг зүйл нь Монгол Улсад уул уурхайг ойлгодоггүй хүн гэж үгүй боллоо. Тиймээс салбарын мэргэжлийн асуудлыг мэргэжлийн хүмүүст нь үлдээгээч. Баялгийн сантай холбоотойгоор л уул уурхайн асуудлыг ярьдаг болъё. Цааш цаашдаа уул уурхайн популизм битгий үүсээсэй гэсэн агуулгаар хуулийн төсөл дээр ажилласан. Энэхүү Чухал ашигт малтмалын төслийг дэмжих тухай хуулийн төслөө D-Parliament мэдээллийн сан дээр байршуулсан. Зунжингаа хэлэлцүүлэгт бэлдэж, санал авсан. Тодорхой саналууд ирж байна. Удахгүй АҮЭБЯ-ны Ашигт малтмалын тухай хуулийн төсөл дээр ажиллаж байгаа ажлын хэсэгт танилцуулаад, өргөн барихад бэлэн болж байгаа.
НИЙГМИЙН ҮР ӨГӨӨЖ, НӨЛӨӨЛЛИЙН БҮСИЙГ ХУУЛИАР ТОДОРХОЙЛНО
Чухал ашигт малтмалын талаар төрөөс баримтлах бодлого, хуулийн төсөл бол манай улсын хууль эрх зүйн орчинд шинэ ойлголт. Гол концепц нь юу вэ? Манай улс ямар ашигт малтмалыг чухал гэж үзэх юм? Чухал гэсэн тохиолдолд ямар тусгай бодлого барих бол?
Чухал ашигт малтмалын төслийг дэмжих тухай хуулийн төсөл дээр Засгийн газар чухал ашигт малтмалын жагсаалтыг батална гэсэн концепц орсон. Мэргэжлийн байгууллагууд нь судалгаа хийгээд, дэлхий нийтэд эрэлттэй, нийлүүлэлт эрэлтээ хангаж хүрэхгүй байгаа ямар эрдэс манай улсад байна гэж үзсэн газрууддаа яаж хөрөнгө оруулалт татах вэ? Ийм ордууд бий болоод, хөрөнгө оруулалт татаад, олборлолоо гэхэд эргээд Монгол Улсын ард иргэд ямар үр өгөөж хүртэх юм гэсэн агуулгыг багтаасан хуулийн төсөл байгаа.
Монгол Улсын хууль эрхзүйн орчинд уул уурхайн салбарын үр өгөөж гэсэн тодорхойлолт байдаггүй. Бид үр өгөөжийг эдийн засаг талаас нь л хардаг. АМНАТ гэхэд хэдэн хувь нь яаж хуваарилагдаж байна гэдгийг л хардаг. Уг нь түүний цаана нийгмийн үр өгөөж гэсэн ойлголт сонгодог утгаараа байж байгаа. Тухайн төсөл хэрэгжиж байгаа газраас хэчнээн мэргэжилтнийг сургаж, төсөлд ажиллуулж байна вэ гэдгийн цаана тухайн мэргэжилтэн, түүний гэр бүл, улмаар орон нутгийн эдийн засгийн асуудалтай холбогдоод явдаг нь нийгмийн үр өгөөж юм. Тухайн сумдаа сургууль, цэцэрлэг барьж, дэд бүтэц байгуулж, ямар нэг байдлаар нийгмийн үр өгөөж өгч байгааг нийгмийн үр өгөөжид авч үзэх ёстой.
Байгалийн баялгийг ашиглаж байгаагийн үр өгөөж ямар байхыг тодорхойлж байж дараа нь хөрөнгө оруулагчид, төсөл хэрэгжүүлэгчидтэй илүү өргөн хүрээнд ярих боломжтой болно. Иймээс хуулийн төсөлд уул уурхайн төслийн үр өгөөж гэдгийг тодорхойлох гэж оролдсон. Үүнтэй холбоотой саналууд нэлээд ирж байна.
Хоёр дахь гол асуудал нь нөлөөллийн бүсийн тухай тодорхойлолт. Тодорхой төсөл хэрэгжүүлэгч нөлөөлөлд өртсөн айл өрхүүдэд нөхөн төлбөр олгож байна гээд л яригддаг. Гэтэл манай одоогийн хууль эрх зүйн орчинд нөлөөлөлд өртөж байгаа бүс, нөлөөллийн бүсийн иргэний тодорхойлолт байхгүй. Үүнийг тодорхойлох гэж оролдсон. Үүн дээрээ тойрч сууж, сайн ярилцаад, хамгийн боломжит байдлаар тодорхойлоод авчихвал дараагийн удаад хэлэлцээрийн ширээний ард үр дүнтэй суух боломж бүрдэнэ. Эдгээр тодорхойлолтууд үндсэн концепцид орж байгаа.
Мөн төсөл хэрэгжүүлэгчдэд тулгардаг асуудлыг манай салбарт хэрэгждэг бусад хуулиуд дээр хэрхэн суулгаж өгөхийг нэлээд бодож эргэцүүлж оруулсан. Тухайлбал, Газрын тухай хууль байна. Ашигт малтмалын тусгай зөвшөөрлийг Ашигт малтмал газрын тосны газар олгодог. Гэтэл өнөө олгосон газарт тухайн орон нутгийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурал нь Газрын тухай хуулиараа давхцуулаад газар олгосон байдаг. Тэгээд маргаан эхэлдэг. Алийг нь ч буруутгах аргагүй. Хоёулаа хуулийн дагуу ажилласан. Нэг нь Ашигт малтмалын тухай хуулийг, нөгөө нь Газрын тухай хуулийг баримталсан. Энэ бол жинхэнэ зөрчил. Үүний зохицуулалтыг Газрын тухай хуульд дагаж нэмэлт өөрчлөлт оруулах байдлаар оруулсан.
Бас нэг концепцийн асуудал нь дээр ярьсан Баялгийн татвар. Баялгийн татварыг бид өгдөг шүү дээ гэж уул уурхайн компаниуд хэлж магадгүй. АМНАТ, тусгай төлбөр, тухайн төслийн ашгийн 34 хувиар угаасаа авч байгаа шүү дээ гэдэг.
Уул уурхайн салбарт төсөл ашигтай ажиллаж эхлэх хүртэл анхны хөрөнгө оруулалтаа нөхнө гэсэн концепц байдаг. Энэ нь урт удаан хугацаа шаарддаг. Жишээлэхэд, “Оюутолгой”-гоос гэхэд бид одоо хүртэл ашгийг аваагүй. 2039 онд авах уу, үгүй юу.
Ийм эрсдэл байдгийг мэдсээр байж ашгийнхаа тэдэн хувийг авна гээд хөрөнгө оруулах үүрэг хүлээж, 34 хувийг эзэмшиж байгаа нь эргээд тухайн төсөл томроход ногдох хөрөнгө оруулалтаа гаргах хэрэгтэй болно. Тийм үүрэг хүлээхийн оронд борлуулалтын орлогоос нь Баялгийн санд жигд татвар авдаг болчих нь илүү. Үүнтэй холбоотойгоор Үндэсний баялгийн хуульд холбогдох өөрчлөлтүүд орно.
Тэгэнгүүт салбарынхнаас бид татварт маш ихийг төлдөг шүү дээ гэсэн гомдол ирж байгаа. МУИС-ийн багш н.Нарантуяа уул уурхайн салбар 34 хувийн татварын ачаалал авч байгааг судалгаагаар гаргасан. АМНАТ, Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татвараас эхлээд бүх төрлийн татвар ороод, дээрээс нь цалин өндөр тул нийгмийн даатгалын шимтгэл өндөр болохоор ийм ачаалалтай байхад давхар татвар нэмж байна гэсэн гомдол маш их ирсэн. Тиймээс хамгийн нийтлэг өндөр татвар болох АМНАТ-ийн зэс дээр ногдуулж байгаа хувь хэмжээг бууруулсан Ашигт малтмалын тухай хуулийг дагасан өөрчлөлт бас орж ирж байгаа. Түүнчлэн давхар АМНАТ авч байна гэсэн асуудлыг баяжуулах үйлдвэрийнхэн байнга тавьдаг. Үүнтэй холбоотой нэг л заалт асуудал үүсгээд байдгийг мөн зохицуулсан.
Ерөнхийд нь хэлбэл, хөрөнгө оруулагчдад маш ойлгомжтой байлгахыг зорьсон. 34 хүртэлх хувь, 51 хүртэлх хувь гэхээр 27 юм уу, 30 юм уу гэх байдлаар хэтэрхий үл мэдэгдэх тоо болчихдгийг өөрчилж байгаа. Монгол Улсад үйл ажиллагаа явуулах бол хариуцлагатай явуул, бид ингэж дэмжинэ, бүтээгдэхүүнээ экспортлохдоо Үндэсний баялгийн санд тэдэн хувийг өгнө гээд маш тодорхой байх юм.
Ер нь хууль маш тодорхой байх ёстой юм байна, ухаалаг байх ёстой юм байна, өсөж өөрчлөгддөг байх ёстой юм байна. Гэхдээ тэр нь ухаалаг гэдэг зарчмынхаа малгай дор явах ёстой гэж хандах хэрэгтэй санагдсан.
Ийм үндсэн 5 асуудлыг энэ хуулийн төслөөр шийдэхийг оролдсон. Нэрийн хувьд чухал ашигт малтмал гэж нэрлэх үү, эсвэл өндөр технологийн түүхий эд гэж нэрлэх үү гэдэг дээр яригдаж байна. Өндөр технологийн түүхий эд гэх нь зөв биш үү гэсэн санал ирсэн. Хуулийн нэр дээр эцэслэн ажиллаад УИХ-д өргөн барина. Хэд хэдэн гишүүдтэй хамтарч ажиллаж байгаа.
Эндээс харахад Ашигт малтмалын тухай хуульд байхгүй дэвшилтэт зохицуулалтууд шинээр орж ирж байгаа юм байна. Эндээс нэг асуулт гарч байгаа нь чухал эсвэл өндөр технологийн түүхий эдийн тухай хуулийн хүрээнд хамаарахгүй ашигт малтмалууд энэ зохицуулалтын гадна үлдэх хэрэг үү?
Бүх ашигт малтмал өндөр технологид ашиглагдахгүй. Хайрга дайрга, элс гэхэд түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын хуулиараа зохицуулагддаг. Манай ашигт малтмалууд төрөл, төрлөөрөө салчихсан хууль эрх зүйн орчинтой. Ус гэхэд л шингэн ашигт малтмал. Түүнийг Усны тухай хуулиар зохицуулдаг. Цацраг идэвхт ашигт малтмал нь Цөмийн энергийн тухай хуулиар зохицуулагдах гэх мэтээр бүгд тус тусдаа зохицуулалттай. Өндөр технологийн түүхий эдийг Монголдоо бэлтгэдэг болъё гэвэл бараг тусдаа хууль байх нь зөв ч юм шиг. Ердөө 4 хуудас төсөл байгаа.
Хуулийн төслийг хэзээ өргөн барих вэ?
D-Parliament дээр 60 хоног хэлэлцүүлж, нээлттэй санал авсан. Засгийн газраас ирэх саналыг хүлээж байна . Өнөөдөр үүсээд байгаа улс төрийн нөхцөл байдлаас шалтгаалахгүйгээр саналаа ирүүлэх байх гэж найдаж байгаа. Салбар яамтайгаа нэлээд сайн зөвшилцөх ёстой. Хэрвээ зарим агуулга нь Ашигт малтмалын тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлтөөр орж байгаа тохиолдолд хамтад нь явуулчихад ч болохгүй юмгүй. Энэ намрын чуулганаар өргөн барина.
Хөрөнгө оруулалт муудаж, хөрөнгө оруулагчдын анхаарал, сонирхлыг татах зүйл ховор байгаа өнөөгийн нөхцөлд Өндөр технологийн түүхий эдийн тухай хууль эрх зүйн орчин ямар эерэг сайн дохио өгөх бол?
Олон улсын хэмжээнд хэд хэдэн институт тухайн улс оронд хөрөнгө оруулалт оруулахад орчин нөхцөл нь хэр байгаа талаар судалгаа хийдэг. Фрейзер институтын судалгааны аргачлалыг харахад зөвхөн хууль эрх зүйн орчин хардаггүй. Нэлээд олон шалгуур үзүүлэлтээр үнэлсэн байдаг. Тухайн улсад байгаа боловсон хүчний нөөц, орон нутгийн хандлага, татварын орчин, зах зээл, тээвэр логистик гээд маш олон үзүүлэлт хардаг. Хууль эрх зүйн орчин нэг л хэсэг нь. Хууль эрхзүйн орчин нь байгаа бол зөв гэж тэмдэглэгдэх нэг шалгуурыг л хангаж байгаа хэрэг.
Үүний зэрэгцээ бодит мэдээллийг түргэн шуурхай хүргэдэг байх их чухал санагдсан. Саяхан болж өнгөрсөн “Халзан бүрэгтэй” төслийн сонсголыг хөндлөнгөөс харахад Ховдоос, Мянгад сумаас маш олон иргэд ирсэн байсан. Гэвч сонсгол дээр сум, аймгийнх нь Засаг дарга, Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын дарга нар байгаагүй. Иргэд нь санаа зовоод ирчихсэн байхад нутгийн захиргааны дарга нар нь хаана, юу хийж явдаг юм, тэр мэдээллийг нь яагаад өгчихөж болдоггүй юм гэж бодогдсон. Сонсголд ирж оролцож чадахгүй маш олон иргэд байгаа шүү дээ. Иймэрхүү байдлаар бүх галыг УИХ-ын гишүүдэд өгчихдөг, өөрсдөө хойно нь үлдчихдэг байдал нийтлэг байх шиг.
Цааш цаашдаа уул уурхайн хяналтын сонсголыг УИХ дээр гэхээсээ тухай нутагт нь хуулиар хариуцаж байгаа газар болох Ашигт малтмал, газрын тосны газар очоод ажлаа хийгээд, хоёр талын холбогдох хүмүүсийг суулгаад, шаардлагатай бол байгаль орчин, мал эмнэлэг, уул уурхайн холбогдох байгууллага, хүмүүсийг нь оролцуулаад, тайлбар өгүүлээд, зөвшилцлийн зарчмаар мэдээлэл өгдөг болмоор байна. УИХ дээр ирж хяналтын сонсгол хийж байгаа шаардлага нь мэдээлэл очихгүй байсантай холбоотой гэж харсан. Мэдээллээ түргэн шуурхай, нээлттэй өгдөг байдал руу шилжих ёстой. Үүн дээрээ анхаараад явчихвал манай хөрөнгө оруулалтын орчныг гаднаас харахад дэм болох болов уу.
УУЛ УУРХАЙ ДЭЭР МОНГОЛЧУУД ЯМАР ОЙЛГОЛТТОЙ БАЙГААГ ХАРАХ БОЛОМЖ ГЭЖ ОЛЗУУРХАН ЗОЧИН ХӨТЛӨГЧИЙН САНАЛЫГ ХҮЛЭЭЖ АВСАН
Олон нийтийн эсэргүүцэлтэй холбоотой асуудал ярьснаас үүдээд асуухад, сүүлийн жилүүдэд уул уурхайн нэр хүнд олон нийтэд ихээхэн унасан. Энэ салбарыг зөвөөр ойлгуулах, уул уурхайд итгэх итгэлийг сэргээхэд төрийн бодлого ямар үүрэгтэй вэ?
Г.Дамдинням сайдыг томилогдсоны дараахан уулзахад, хэлсэн зүйл нь их чухал санагдаж байсан. Бид мэдээллээ маш сайн өгөх хэрэгтэй байна гэж ярьсан. Мэдээллээ тэгвэл яаж хүргэх вэ гэхээр миний бодлоор эхний ээлжинд Үндэсний геологийн албыг бэхжүүлэх ёстой. Г.Дамдинням сайд бас ийм концепцтэй байсан. Яаж бэхжүүлэх вэ гэхээр орон нутагт хөлтэй байх ёстой юм байна. Хөдөө аж ахуйн яам гэхэд аймаг, сум бүрт хөлтэй байна. Усны газар гэхэд Сав газрын захиргаа гээд байж байх жишээтэй. Тэгвэл тэнд хүнтэй байгаад, үндсэн үүрэг нь бодит мэдээлэл өгдөг байх хэрэгтэй байна гэж ярьсан.
АҮЭБЯ-ны хувьд 2022 онд л долоон бүсэд төлөөлөгчийн газар байгуулснаас биш өмнө нь орон нутагт ямар ч хөл байгаагүй нь бодлогын алдаа байх. Энэ нь төрийн албыг тэлэх гээд байгаа хэрэг биш мэдээлэл хүргэдэг субьектийг нэг хэсэгтээ л байлгах хэрэгтэй санагдсан. Иргэдтэй уулзаад явж байхад, тэр тусгай зөвшөөрлийг хэн эзэмшдэг юм бэ гээд уурлаад байдаг. Уг нь АМГТГ-ын тусгай зөвшөөрлийн тухай мэдээлэл агуулсан вэбсайт нийтэд нээлттэй байгаа. Тиймээс ядаж л хаанаас мэдээлэл авах эх сурвалжийг заагаад өгдөг хөл нь орон нутагт байх хэрэгтэй байна.
Эрдэс баялгийн салбарынхнаас танд олон төрлийн хүсэлт, шүүмжлэл, асуулга ирдэг юм байна. Ирсэн саналуудын хувьд ямар агуулга зонхилж байна вэ? Эдгээр саналыг аваад, ямар гарц гаргалгаа гаргаж ажиллаж байгаа бол?
Сүүлийн хоёр сард нийгмийн сүлжээний хуудсандаа оруулж байгаа мэдээлэл бүрийн дор цаг үеийн нөхцөл байдлаас үүдэлтэйгээр ураны талаарх асуултууд их ирж байна. Энэ нь монголчууд сониучдаа бус хэрэгтэй мэдээлэл нь хүрэхгүй байгаатай холбоотой болов уу.
Иймээс бодит мэдээлэл өгөх хэрэгтэй юм байна. Хэлж яриад, тайлбарлахаар ойлгохгүй хүн гэж байдаггүй. Саяхан Дорноговь аймгийн сумдаар иргэдтэй уулзаад явж байхад, Зөөвч-Овоо төсөл дээр ашиглах технологи чинь монгол эрдэмтдийн гаргасан, гадаадад хэрэглэдэггүй, зөвхөн Монголд хэрэгжих гэж байгаа технологи юм биш үү гэх асуулт нэлээд гарч байсан. Энэ бол мэдээлэл сайн хүрэхгүй байгаагийн л шинж.
1960-аад онд Казахстаны инженерүүдийн гаргасан технологи. Дэлхийн ураны нийлүүлэлтийн бараг 60-аад хувь нь энэ аргаар олборлодог. Далд болон ил уурхайгаар олборлох аргуудаас хамгийн түгээмэл арга нь. Манай улсад харин шинэ, анх удаагаа хэрэгжих гэж байгаа. Тиймээс Цөмийн энергийн агентлагийнхаа дор бүгдээрээ хариуцлага нэхэж ажиллах үүрэг хүлээж байна гээд ярихаар ойлгоод хүлээж авдаг.
“Надаас битгий асуу, МОНГОЛЧУУДААС АСУУ!” гэсэн нэвтрүүлэгт зочин хөтлөгчөөр оролцох гэж байгаа юм байна. Энэ нь ямар учиртай нэвтрүүлэг болоод УИХ-ын гишүүн зочин хөтлөгчөөр оролцох гэж байгаа нь уншигчдын сонирхол татаж байгаа байх?
Сая чуулганы завсарлагаар Central телевизээс хүсэлт ирсэн юм. Олон улсын өргөн дэлгэцийн нэвтрүүлгийг Англиас франчайзингаар Монгол руу оруулж ирж байгаа юм байна. Тэр нь “Монголчуудаасаа асууя” гэсэн агуулгатай. Шууд дамжуулалтаар нэвтрүүлэг үзэж байгаа иргэдээс саналыг нь аваад, анализ хийх нэвтрүүлэг юм билээ. Анхны улирлаа уул уурхайн сэдэв агуулгаар хийх тул зочин хөтлөгчөөр оролцооч гэсэн санал тавьсан. Уул уурхайг сонгосон нь уул уурхайн талаар манай нийгэмд маш их зөрүүтэй мэдээлэл байдгаас үүдсэн юм байна. Долоо хоног бүрийн Бямба гаригт цагаа зарцуулаад, салбартай холбоотой асуудлуудад эксперт байдлаар санал бодлоо илэрхийлээд явах юм билээ. Надад таалагдсан нэг зүйл нь хууль тогтоох байгууллагын гишүүн хүнд аливаа асуудлаар шийдэл гаргахад бодит мэдээлэл, судалгаа авах нь хамгийн чухал байдаг.
Энэ нэвтрүүлэгт оролцсоноор уул уурхайн асуудлаар үзэгчдийн санал аль тал руугаа хэвийж байна гэдгийг харах боломжтой. Уул уурхай дээр монголчууд ямар ойлголттой байгааг хараад авчих юм байна гэж олзуурхан, саналыг хүлээж авсан. Нэвтрүүлэг үнэн, худлыг шүүхгүй, гол нь монголчууд юу гэж бодож байгааг харах юм билээ. Цаашлаад нэвтрүүлгээр дамжаад иргэд маань уул уурхайн салбартай холбоотой ерөнхий ойлголт авч болох юм байна гэж найдаж байгаа. Миний хувьд шууд дамжуулалтын нэвтрүүлгийн модератор маягийн зочин хөтлөгчийн нэг, эрдэс баялгийн салбарын экспертээр оролцоно. Нийт 13 дугаар явах юм билээ. Чадлынхаа хэрээр оролцож, санал бодлоо илэрхийлж, бас хүмүүсийн санал бодлыг сонсоно. Нэлээд мэдээлэлтэй болох байх гэж найдж байна.
Энэ дашрамд танай уншигчдыг идэвхтэй оролцоорой гэж урьж байна. Бямба гариг бүрийн 20.00 цагаас шууд дамжина.
Ярилцсанд баярлалаа.
