Монгол Улс Евразийн эдийн засгийн холбоотой Чөлөөт худалдааны түр хэлэлцээр байгуулахаар хэлэлцэж буй билээ. Тус хэлэлцээртэй холбогдуулан “Монгол Улс Евразийн эдийн засгийн холбоотой худалдааны түр гэрээг зурснаар гарах эдийн засгийн үр нөлөөний шинжилгээ”-г МУИС-иас хийсэн байна. Тус судалгааг Бизнесийн сургуулийн захирал Н.Батнасан өнөөдөр (2025.04.03) танилцууллаа.
Чөлөөт худалдааны түр хэлэлцээрт 375 нэр төрлийн бараа, бүтээгдэхүүн багтаж байна. Тус түр хэлэлцээрийг байгуулсан тохиолдолд Монгол Улсын ДНБ 6.1 орчим хувиар буурах төлөвтэй байна.
Харин Монгол Улс Армени, Беларусь, Казахстан, Киргиз, ОХУ гэсэн таван улс руу экспортын хэмжээ 3.78 хувиар өсөх боломжтой. Салбар тус бүрээр нь авч үзвэл,
ХАА 4.23 хувь,
Олборлох үйлдвэрлэл 3.79 хувь,
Аж үйлдвэр 2.59 хувь,
Эрчим хүч, ус, дулаан 2.27 хувь,
Барилга 3.6 хувь,
Худалдаа, зочлох үйлчилгээ 4.6 хувь,
Тээвэр, харилцаа холбоо 4.43 хувь,
Бизнесийн бусад үйлчилгээ 4.23 хувь,
Нийтийн үйлчилгээ 4.02 хувиар өсөх дүр зурагтай байна.
Судалгааны үр дүнгээс: Хөдөө аж ахуйн салбар 4.23 хувиар өсөхөөр тооцоологдож байгаа нь Монголын уламжлалт экспортын чиглэлийн нэг болох байгалийн гаралтай, органик бүтээгдэхүүнүүд ЕАЭЗХ-ны зах зээлд эрэлттэй байгаа нөхцөлтэй уялдана. Тус холбооны гишүүн орнуудын хүн амын хэрэгцээ, зах зээлийн хэмжээ, газарзүйн ойр байдал зэрэг нь Монголын мах, сүү, ноос ноолууран бүтээгдэхүүнийг экспортлох боломжийг нэмэгдүүлнэ. Мөн энэ салбарт үйлдвэрлэл өсөхийн хэрээр экспортын хэмжээ дагаад нэмэгдэх үндэслэл үүснэ.
Аж үйлдвэрийн салбарын экспортын өсөлт 2.59 хувьтай, харьцангуй бага байгаа нь тухайн салбарын нэмүү өртөг багатай, технологийн хоцрогдолтой, олон улсын стандартад бүрэн нийцдэггүй бүтээгдэхүүн давамгайлж байгаатай холбоотой. Иймд тус салбар экспортын зах зээлд нэвтрэх чадамж сул, өрсөлдөх чадвар хязгаарлагдмал байгааг харуулж байна.
Монгол Улс 2024 онд ЕАЭЗХ-ны орнуудаас 2.9 тэрбум ам.долларын бүтээгдэхүүн импортолсон бол 110.1 сая ам.долларын бараа бүтээгдэхүүн экспортолжээ.
ОХУ жилдээ 1 тэрбум ам.долларын мах, махан бүтээгдэхүүн импортолдог. Үүнээс үхрийн мах 900 сая гаруй ам.доллар эзэлдэг. Үлдсэн нь хонь, ямаа зэрэг бусад төрлийн мах байна. Монгол Улсын хувьд үхрийн махны дотоодын хэрэглээг арай ядан хангадаг. Сүүлийн үед үндэсний аюулгүй байдлын үүднээс ОХУ дотоодын хүнсний хэрэгцээг хангах бодлого явуулж буй учраас махны импорт буурах төлөвтэй байна. Нөгөө талаас Орос тахиа, гахай зэрэг махны экспорт хийдэг.
Судалгааны үр дүнгээс: Монгол Улсын аж үйлдвэрийн салбарын дотоодын үйлдвэрлэл хязгаарлагдмал, технологийн дэвшил сул, масс үйлдвэрлэл байхгүй зэргээс шалтгаалан ижил төрлийн хямд өртөгтэй бүтээгдэхүүнийг гадаадаас, тэр дундаа ЕАЭЗХ-ны гишүүн орнуудаас авах сонирхол ихсэх хандлагатай байна.
ЕАЭЗХ-той ЧХХ байгуулсан нөхцөлд
Эрчим хүч, ус, дулаанд -0.95 хувь,
Аж үйлдвэрт -17.96 хувь,
ХАА-д -4.3 хувийн сөрөг нөлөөл үзүүлнэ. Харин
Нийтийн үйлчилгээ 1.23 хувь,
Бизнесийн бусад үйлчилгээ 1.76 хувь,
Тээвэр, харилцаа холбоо 4.16 хувь,
Худалдаа, зочлох үйлчилгээ 1.76 хувь,
Барилга 4.93 хувь,
Олборлох үйлдвэрлэл 4.06 хувийн эерэг нөлөөлөл үзүүлнэ. Үүгээр бол эдийн засагт орлого төвлөрүүлдэг салбарт сөрөг үр дагавартай байна.
ЕАЭЗХ-той чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулсан нөхцөлд ААН, иргэдийн орлого 5.57 хувиар, улсын төсөв 3.24 хувиар тус тус буурах бол иргэд, ААН-ийн төлөх татвар 10.88 хувиар өсөх дур зурагтай байна.
Монгол Улсын бараа, бүтээгдэхүүнд ОХУ гаалийн татвар 10-15 хувь, нэмэгдсэн өртгийн татвар 20 хувь тус тус ногдуулдаг. ЧХХ байгуулсан тохиолдолд нэмэгдсэн өртгийн татвар бууруулах хэлцэл явагдахгүй. Дэлхийн худалдааны байгууллагын дүрмээр зөвхөн гаалийн татварыг хөнгөлөх, чөлөөлөх хэлэлцээр явагддаг.
Монгол Улс түр хэлэлцээрийн дагуу экспортод гаргах бараа, бүтээгдэхүүний 40 хувьд хөнгөлөлт үзүүлэхээр байна. Харин ЕАЭЗХ-ны гишүүн орнуудын бараа, бүтээгдэхүүний 90-ээс дээш хувь нь хөнгөлөлтөд хамаарагдахаар байна.
Уул уурхайн салбар сүүлийн жилүүдэд нэмэгдсэнээр энэ салбартай өрсөлдөж цалингийн зардал, бусад зардал өссөн. Уул уурхайн салбар өсөхийн хэрээр бусад салбарын өрсөлдөх чадвар буурч байна. Үүнийг "голланд өвчин" гэдэг. Хэрэв ЧХХ байгуулсан нөхцөлд компаниуд өрсөлдөхийн тулд өөрсдийн үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний үнийг буулгах хэрэгтэй болно. Ингэхээр компаниудын зардал өснө. Иймээс том нөлөө үзүүлж болох улсуудтай чөлөөт худалдааны хэлэлцээр байгуулахад болгоомжтой хандах ёстой.
Судалгааны үр дүнгээс: ЕАЭЗХ-ны тарифын жагсаалтад орсон 375 бараанаас Монгол Улсын экспортлох боломж хамгийн өндөр 10 барааны гаалийн тариф 0-20 хувь, үүнээс зөвхөн 3 бараан дээр тус тус 10 хувь, 15 хувь, 20 хувь байна. Бусад 7 барааны хувьд 0.5 хувь байгаа нь тарифын хэлцлээс өндөр үр ашиг хүртэж экспорт нэмэгдэх боломж муу байна. Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсаас экспортлох боломжтой олон барааны хувьд ЕАЭЗХ-ны импортын гаалийн тариф бага байхад ч экспорт хийж чадаагүй нь түр хугацааны хэлэлцээрийн хүрээнд зөвхөн тарифын хэлцэл хийгээд экспорт нэмэгдэх магадлал бага юм.
Тус судалгааг 2023 оны мэдээлэлд тулгуурлан хийсэн байна. Үүнээс гадна УИХ-ын дарга Д.Амарбаясгалангийн ОХУ-д хийсэн айлчлалаар яригдсан зүйлсийг оруулаагүй хэмээн судлаачид хэллээ.
